از سیر تا پیاز صنعت خودروسازی در ايران >>> از فیات و هيلمن تا پراید وسمند

چرا  از بین برندهای مختلف، پیکان انتخاب شد؟؟ + نمودار روند تولید 50ساله خودرو در ایران...

وب سایت بورس نگار - تاریخچه صنعت خودرو به سفر مظفرالدین شاه به فرانسه باز‌می‌گردد، و سفارش دو دستگاه رنو که تنها یک دستگاه آن به ایران رسید. می‌گویند شاه ایران محو تماشای شاهزاده‌خانمی می‌شود که خودرو را می‌راند و پس از معرفی خودرو توسط این شاهزاده خانم شاه ایران، ماشين را می‌خرد. ورود خودرو به ایران از فرانسه شروع شد و هم‌اکنون هم صنعت خودرو ایران نسبتا فرانسوی است...

تولد صنعت خودرو در ایران با فیات!!!
صنعتی که البته سال‌ها جولانگاه خودروهای انگلیسی، آمریکایی و آلمانی بوده است، اما این صنعت و بازارش از اوایل دهه ۷۰ دوباره فرانسوی شده است.صنعت خودرو ايران برخلاف آنچه اكثر مردم ايران فكر مي‌كنند با توليد پيكان متولد نشد. بلكه تولد صنعت خودرو ايران در حدود سال ۱۳۱۹ با ساخت بدنه اتوبوس و كاميون در ايران آغاز شده بود، البته اولين شركت توليد‌كننده خودرو كه فيات ايران بود در سال ۱۳۳۲ تاسيس شد ولی...

پدر صنعت خودرو ايران پارس خودرو است یا ايران‌خودرو؟
ولي توليد اولين محصولات اين شركت كه فيات ۱۱۰۰ نام داشت در سال ۱۳۳۹ انجام شد و عملا شركت جيپ ايران (پارس خودرو كنوني) كه در سال ۱۳۳۶ تاسيس شده بود در سال ۱۳۳۸ اولين خودرو توليدشده در ايران را كه جيپ 6 سيلندر كالسكه‌اي بود توليد كرد. در سال بعد اولين فيات‌ها در ايران توليد شدند، با اين حساب برخلاف نظر معمول پارس‌خودرو پدر صنعت خودرو ايران است نه ايران‌خودرو.

تاسیس ايران ناسيونال
در سال ۱۳۳۸ شركت توليد خودرو ايران (مرتب كنوني) تاسيس شد. اين شركت هم در سال ۱۳۴۲ اولين محصولات خود را كه انواع مدل‌هاي لندروور بود توليد ‌كرد. در سال ۱۳۴۱ ايران ناسيونال (ايران خودرو) تاسيس شد و در سال 1347 اولين خودرو همه‌گير توليد داخل يعني پيكان توليد شد. پيكان خودرويي بود كه بسياري به آن عشق مي‌ورزيدند و صنعت خودرو ايران را از ورشكستگي نجات داد. ایران ناسيونال يا همان ايران خودرو كه مادر پيكان است روز ۱۲ مهر ۱۳۴۱ با سرمايه‌اي در حدود ۱۰ ميليون تومان و با هدف مونتاژ و توليد انواع خودرو متولد شد و از ۲۸اسفند ۱۳۴۲ با توليد اتوبوس شروع به كار كرد. اما ...

تماس با فورد، پژو، فولكس‌ و تالبوت
اما توليد اتوبوس آن هم به تيراژ محدود، خواسته‌هاي برادران خيامي، مديران آن روز ايران خودرو را برآورده نمي‌كرد و به همين دليل در آن زمان آنها سعي كردند با كارخانجات خودروسازي دنيا ارتباط برقرار كنند تا بتوانند خودرويي را براي اقشار متوسط در ايران توليد كنند. فورد، پژو، فولكس‌ و تالبوت برخي گزينه‌هايي بودند كه با آنها تماس برقرار شد.

چرا تالبوت انتخاب شد؟
هنوز هم بسياري بر اين باورند كه استعمار پير انگلستان كه صنعت خودرو خود را در آن روزگار مظهر اراده ملي خود مي‌ديد، به وسيله راه‌هايي كه همه به آن روش‌هاي انگليسي نام مي‌دهند سبب شد تا شركت تالبوت بتواند جاي شركت‌هاي آلماني و فرانسوي را بگيرد؛ اما عده‌اي ديگر نيز مي‌گفتند در آن زمان تنها كارخانجات انگليسي روي خوش به مديران ايران خودرو نشان دادند.

پیکان آمد...
به هرحال پيكان وارد ايران شد. در سال ۱۳۴۵ قراردادي بين شركت ايران خودرو و تالبوت در مورد مونتاژ و ساخت خودرو پيكان كه نام انگليسي آن هيلمن بود منعقد شد و به‌طور رسمي با وارد شدن قطعات از تالبوت انگلستان كه در آن روزگار زيرمجموعه شركت كرايسلر آمريكا بود توليد پيكان در ارديبهشت سال ۱۳۴۶با ظرفيت ۶۰ هزار دستگاه آغاز شد. اين تيراژ به تدريج به ۱۲۰ هزار دستگاه رسيددر سال ۱۳۵۲ خط توليد وانت شكل گرفت، در ۲۷ مهر ۱۳۵۳ نيز كارخانه ريخته‌گري و موتورسازي داير شد تا نسبت به ساخت 6 قسمت از موتور پيكان ۱۶۰۰ اقدام كند. به منظور تامين قسمتي از قطعات اساسي خودروهاي توليدي، ايران‌ناسيونال به‌طور مستقيم و غيرمستقيم در ايجاد واحدهاي صنعتي و توليد نقش داشت و توليد بسياري از قطعات خودرو را در كارخانه‌هاي داخلي و به كمك شركت‌هاي خارجي شروع كرد.

تاسیس شركت سيتروئن ايران (سايپا)
همزمان با شروع توليد پيكان توسط چند ارمني و با سهامداري شركت سيتروئن، شركت سيتروئن ايران (سايپا) شكل گرفت. اين شركت هم در ابتدا ژيان و در ادامه رنو را توليد كرد.

جنرال موتورز و مرسدس بنز در ایران
جنرال موتورز هم براي اولين‌بار خارج از خاك آمريكا حاضر به توليد خودرو شد. كيفيت بالاي توليد پارس‌خودرو سبب شد جنرال موتورز حاضر شود در يكجا با رقيب خود يعني آمريكن‌موتور كه آن زمان جيپ زيرمجموعه آن بود خودرو توليد كند. توليداتي مانند بيوك ايران و شورولت ايران محصولاتي بود كه هنوز هم توليد آنها در ايران براي صنعت خودرو افتخار محسوب مي‌شود. جنرال موتورز آن زمان برنامه داشت پارس‌خودرو را به‌عنوان بازوي اصلي خود در آسيا داشته باشد. اين شركت برنامه‌هايي براي ساخت داخل كردن محصولات خود در ايران داشت. در كنار اين شركت مرسدس بنز نيز با خاور و ايران‌خودرو رابطه تنگاتنگي داشت و اين شركت هم براي توليد موتورهاي خود در ايران شركت ايدم تبريز را تاسيس كرد.

پروژه ناتمام برادران خيامي با هيونداي كره
 در اين ميان البته برادران خيامي كه با هيونداي كره كار خود را آغاز كرده بودند برنامه‌هاي بلندپروازانه‌اي داشتند. آنها قصد داشتند تا سال ۱۳۶۰ كاملا پيكان را داخلي كنند و در ادامه يك خودرو كاملا ايراني را طراحي و توليد كنند، البته تمام اين برنامه‌هاي صنعتي پس از افزايش قيمت نفت در سال ۱۳۵۳ و تغيير استراتژي حكومت شاه دستخوش تحول شد. در آن سال‌ها به ناگاه با افزايش درآمد نفت سرمايه از صنعت به سمت واردات سوق داده شد. همين عامل سبب كاهش رشد صنايع شد و واردات خودرو به شدت افزايش يافت. با اين همه هنوز هم توليدات داخل در برابر موج واردات مقاومت مي‌كردند.

وقوع انقلاب درسال ۵۷
با وقوع انقلاب درسال ۵۷ و ملي شدن صنايع، تاثير دولت در صنعت خودرو افزايش يافت. اين دولتي بودن سبب كاهش رشد صنعت خودرو شد. در آن سال‌ها اعتقاد بر اين بود كه بهتر است به جاي صنعت خودرو به صنايع كشاورزي اهميت داده شود. جو جامعه نيز سبب شد توليد خودروهاي لوكس متوقف شود حتي ديگر پيكان دولوكس توليد نمي‌شد. با اتفاقات رخ‌داده در اوايل دهه ۶۰ بسياري از مهندسان صنعت خودروکنار گذاشته شدند.

تعطیلی صنعت خودرو با جنگ ایران و عراق
اين روند ادامه داشت تا با كاهش درآمد ارزي ايران در جنگ تحميلي و كاهش بودجه ارزي صنعت كشور از حدود 2 ميليارد دلار به ۲۰۰ ميليون دلار در سال عملا صنعت خودرو به تعطيلي كشانده شد. بنا به گفته ميرخاني رشتي مديرعامل ايران خودرو ۶۵۰۰ نفر از كارگران ايران‌خودرو در سال ۶۵ بازخريد شدند.

تصمیم مجدد راه اندازی خطوط تالبوت
 سال ۱۳۶۸ مديران آن زمان ايران خودرو تصميم گرفتند تا خطوط دست دوم شركت تالبوت را خريداري كرده و با تقسيم آن در توليد‌كنندگان قطعات خودرو و بازسازي بخشي از خطوط توليد ايران‌خودرو، پيكان را از ورطه نيستي نجات دهند، اما بعد از نصب خطوط ايران خودرو با خطوط ناقص، دست دوم و مستهلك‌شده‌اي روبه‌رو بودند كه كاستي‌هاي فراواني داشت.

پیکان ناجی صنعت خودرو ايران
در سال ۱۳۷۰ صنعت خودرو ايران به جانداري نيمه‌مرده شبيه بود؛ ركود اقتصادي و صنعتي بعد از جنگ و حدود هفت سال خواب زمستاني، این صنعت را در آستانه نابودي قرار داده بود. در آن زمان بسياري معتقد بودند ديگر احتياجي به صنعت خودرو نيست و عده‌اي نيز خواستار ادامه توليد كارخانه‌های خودروسازي و نجات آن بودند، اما پيكان در آن سال‌ها، صنعت خودرو ايران را نجات داد و جريان حياتي سرمايه را به شركت ايران‌خودرو بازگرداند. حتي در اوايل دهه ۷۰ و واردات انبوه خودرو، اين خودرو از محبوبيت نيفتاد و همچنان پول رايج بازار خودرو ايران بود. راحت تعميري، ارزان بودن تعمير، همه‌جا تعميري، هزينه كم و انس مردم ايران با اين خودرو، همچنان آن را تا سال ۱۳۸۰ به‌عنوان پرمشتري‌ترين خودرو مطرح مي‌كرد.

رونق مراكز تحقيقاتي با پول پیکان
 پول پيكان سبب شد مراكز تحقيقاتي و نظام‌هاي مهندسي بعد از ۱۵ سال ركود و فراموشي، دوباره در ايران خودرو شكل بگيرد. از اواسط دهه ۷۰، پس از واردات خودرو و ورود اتومبيل‌هاي متنوع كره‌اي، فشار دوباره روي اين صنعت، تشديد شده بود كه چرا ما نمي‌توانيم حتي يك خودرو طراحي كنيم و چرا حتي چراغ‌هاي پيكان نيز تغيير نكرده، از همه جالب‌تر آن بود كه پژو ۴۰۵ كه در ابتدا به‌صورت مونتاژ كامل وارد بازار مي‌شد، حتي اطلاعات فني آن در اختيار مهندسان ارشد ايران خودرو نيز قرار نمي‌گرفت. طرح خودرو ملي كه ايده آن نيز چندان در ايران تازه نبود، دوباره مدتي پس از پايان واردات خودرو، براي توليد يك پيكان جديد آغاز شد تا به همه ثابت شود ما هم مي‌توانيم مانند كره، خودمان به طراحي خودرو بپردازيم.

بازي‌هاي جام ملت‌هاي آسيا و تیزر خودروی ملی
 نخستين بار مردم در بازي‌هاي جام ملت‌هاي آسياي ۹۶ شاهد تيزري بودند كه خبر از توليد خودرو ملي مي‌داد. در آن زمان طراحي خودرو ملي آغاز شد اما تا چندي پيش از شروع توليد سمند، از اين خودرو ملي خبري نبود. در آغاز، طراحي خودرو ملي چندان سخت به نظر نمي‌رسيد، اما پس از شروع طرح، عظمت کار كاملا مشخص شد. طراحي پلت‌فرم (مجموعه‌هاي فني خودرو) كه در ابتدا غيرممكن به نظر مي‌رسيد پس روش پروتون مالزي كه خودرو خود را با طراحي بدنه روي پلت‌فرم‌هاي ميتسوبيشي قرار مي‌داد، انتخاب شد. حال آنكه پس از مدتي، مشخص شد حتي طراحي بدنه نيز كار بسيار دشواري است.

ورشکستگی شركت تايواني و استفاده ايران خودرو از فرصت
 در همين زمان در كشور تايوان شركت فرست اتوموتيو انگلستان، طراحي نمونه اوليه خودرويي بر روي شاسي و قواي محركه خودرو پژو۴۰۵ براي توليد در شركت تايواني را به پايان رسانده بود. ناگهان شركت تايواني ورشكسته شد و شركت فرست اتوموتيو كه براي طراحي خودرو، بسيار هزينه كرده بود اين طرح را به شركت‌هايي در ايران، آرژانتين و چين پيشنهاد كرد. اين پيشنهاد با اقدامات اوليه براي توليد خودرو ملي، همزمان بود و ايران خودرو، اين طرح را با اشتياق پذيرفت. مركز تحقيقات ايران‌خودرو با جمع‌آوري فارغ‌التحصيلان ممتاز دانشگاه‌ها، از جمله اميركبير و شريف و چند دانشگاه ديگر، پروژه طراحي خودرو ملي را آغاز كرد.

طرح شركت فرست اتوموتيو نیاز به بازنگری داشت
طراحي شركت فرست اتوموتيو در ايران، معايب فراواني داشت. اين خودرو اتاقي به نسبت كوچك و ارگونومي متناسب با افراد قدكوتاه شرق آسيا داشت. كارشناسان مركز تحقيقات ايران خودرو در كنار كارشناسان فرست اتوموتيو و بعضي كارشناسان خارجي بدنه، ارگونومي و تا حدودي سيستم تعليق را دوباره طراحي كردند. اين طرح را حتي تا امروز شايد بتوان جدي‌ترين طرح كارآموزي كارشناسان داخلي در زمينه طراحي خودرو قلمداد كرد. در طرح سمند، مهندسان ايراني به‌صورت مشترك با تيمي خارجي به انجام محاسبات مهندسي خودرو سمند پرداختند. طراحي بدنه با گروه فرست اتوموتيو انگليسي و با همكاري گروهي از مهندسان آلماني، اتريشي، كره‌اي و ايراني انجام شد. طراحي قالب، در كره صورت گرفت. داشبورد خودرو نيز با الهام از خودرو فولكس واگن و توسط تيمي مشترك از مهندسان آلماني، اتريشي و ايراني طراحي شد. ساخت قالب نيز در تايوان انجام شد و در نهايت تغييراتي نيز در سيستم فنر و فرمان‌بندي خودرو به دليل تغيير گرانيگاه‌ها و ايجاد تعادل انجام شد.

سمند وارد می شود
خودرو سمند در ابتدا، قرار بود پيكان جديد باشد و جايگزين اين خودرو با همان قيمت شود اما با ادامه كار و مشخص شدن هزينه‌هاي فراوان، قيمت خودرو  به گونه‌اي افزايش یافت كه ديگر نمي‌توانست جايگزين پيكان شود و نام آن به x7 و در نهايت سمند تغيير كرد.

سمند آمد حالا صنعت خودرو بايد به كدامين سو برود؟
 پس از سمند سوال اين بود صنعت خودرو بايد به كدامين سو برود. حال مديران صنعتي مي‌دانستند توليد كاملا ايراني براي رقابت در بازار‌هاي جهاني تنها يك شعار عوام‌فريبانه است از طرفي اگر ايران به بازار تجارت جهان پيوند مي‌خورد صنعت خودرو ايران در مواجهه با خودروهايي مدرن كه بدون تعرفه يا با تعرفه پايين وارد مي‌شدند نابود مي‌شد. در اين ميان سال‌ها بود كه واردات خودرو ممنوع بود. پس برنامه‌اي تدوين شد كه واردات خودرو با تعرفه بيش از صددرصدي آزاد شود. قرار بود تعرفه خودرو هر سال بين ۱۰ تا ۲۰ درصد كاهش يابد. از طرفي طبق يك برنامه قرار بود خودرو‌سازي به تدريج با قوي شدن قطعه‌سازان، خصوصي شود. براي افزايش دانش فني هم سعي شد با شركت‌هاي بزرگ همكاري مشترك صورت گيرد.

پيكان مشكل بزرگ دهه 80
 پيكان نيز در اوايل دهه ۸۰ به مشكل بزرگي تبديل شده بود. از طرفي چهره شهر‌هاي ايران را عقب‌مانده جلوه مي‌داد و از سوي ديگر مشكلات آلودگي هوا و مصرف سوخت را تشديد مي‌كرد.

سایپا با پرایدش جای پیکان را می گیرد
شركت رقيب سايپا نيز تنها پرايد را با تيراژ بالا توليد مي‌كرد. اين خودرو هم كه از اوايل دهه ۷۰ توليدش شروع شده و به تدريج داخلي‌سازي‌اش افزايش يافته بود گزينه مناسبي نبود؛ چرا‌كه تكنولوژي خودرو به اوايل دهه ۸۰ ميلادي بازمي‌گشت. با اين همه اين خودرو نيز مانند پيكان كه ايران‌خودرو را از نابودي نجات داده بود سايپا را به اوج رساند. مديران سازمان گسترش در آن سال به دنبال طرحي مشترك بين ايران خودرو و سايپا و يك شركت خارجي رفتند. ابتدا با فولكس واگن ارتباط برقرار شد؛ اما تنها گروه رنو نيسان بود كه حاضر به سرمايه‌گذاري مشترك در ايران شد.

قبول رنو نیسان به سرمایه گذاری در ایران
براي اولين بار پس از انقلاب بود كه شركتي خارجي در صنعت ايران سرمايه‌گذاري گسترده مي‌كرد. در سال ۱۳۸۳ رنو نيسان با سرمايه‌گذاري۵۱ درصدي در قراردادي مشترك به حجم ۵/ ۱ ميليارد دلار در ايران شركت كردند و شركت رنو پارس را تاسيس كردند. اين شركت با سهم ۵۱ درصد رنو و ۴۹ درصد سازمان گسترش، ايران‌خودرو و سايپا تاسيس شد. هدف، توليد خودرويي براي جايگزيني پيكان و پرايد بود.

خداحافظی با پیکان، سلام به ال 90
خط توليد پيكان در سال ۸۴ متوقف شد؛ اما قرار شد تا توليد محصولي كه آن زمان ال‌۹۰ و بعد‌ها تندر-‌۹۰ نام گرفت پرايد توليد شود و پس از توليد تندر۹۰ در سال ۱۳۹۰ توليد پرايد متوقف شود. قرار بود پس از توليد تندر۹۰ با تيراژ۳۰۰ هزار دستگاهي ايران خودرو و سايپا هر كدام روي پلت‌فرم اين خودرو محصولي جديد را طراحي كنند. از طرفي رنو نيز تا سال ۱۳۹۰ كارخانه مستقل خود در ايران را با تيراژ۲۰۰ هزار دستگاه تاسيس كند.

طرح موتور ملي
 به موازات اين برنامه، طرح موتور ملي شروع شد كه قرار بود تكميل‌كننده سمند و دانش‌هاي نداشته صنعت خودرو باشد.  چنین برنامه‌ريزي شده بود که در طرحي مركز تحقيقات موتور ايران خودرو با كمك مركز تحقيقات موتور آلماني آخن يك موتور روز طراحي كنند. اين طرح قرار بود آغاز دستيابي ايران به دانش‌هاي موتور گيربكس شاسي و تعليق باشد. اين طرح با موفقيت انجام شد، ولي ادامه نيافت.

امیدواری صنعت خودرو ادامه نیافت
در ابتداي سال ۸۴ مديران صنعتي ايران بسيار اميدوار بودند؛ آنها كه از دهه ۱۳۷۰ تجربه كار با كيا موتورز و پژو سيتروئن را در كارنامه داشتند. اما نه پژو و نه كيا حاضر به سرمايه‌گذاري در ايران نشده بودند. در آن سال‌ها آنها با طرح رنو اميدوار شده بودند چرا‌كه برخلاف پژو و كيا ، حالا شركتي در ايران سرمايه‌گذاري مستقيم كرده بود و صنعت خودرو ايران در حال اتصال به زنجيره جهاني خودرو بود. پس از رنو شركت بنز نيز سرمايه‌گذاري خود را براي توليد خودرو در ايران آغاز كرده بود و شركت‌هاي ديگر نيز تمايل حضور در ايران داشتند. بسياري از قطعه‌سازان جهاني هم به دنبال همكاري با صنايع ايران بودند. با تغيير دولت در سال ۸۴به ناگاه همه چيز تغيير كرد. مديران صنعتي تغيير كردند و قرارداد رنو هم استعماري تعبير شد. رنو پس از مدتي کشمكش و تغييراتي در قرارداد توليدش با تاخير مواجه شد و تاكنون هم به ۳۰۰ هزار دستگاه نرسيده است. شركت بنز و بسياري از قطعه‌سازان خارجي هم همكاري خود با ايران را قطع كردند. با افزايش درآمد نفت واردات به شدت افزايش يافت.

خودروملی سایپا هم آمد
در سال ۱۳۸۶ دوباره پروژه‌هاي ملي‌گرايانه در صنعت خودرو نمود يافت و خودرو تيبا در سايپا كه تلفيقي از پرايد و ريو با طراحي بدنه جديد بود به‌عنوان دومين خودرو ايراني متولد شد.

حال پس ازگذشت سال‌ها از تولد صنعت خودرو، توليد خودرو ايران به بيش از ۵/ ۱ ميليون دستگاه رسيده و ايران جزو ۱۵ كشور توليد‌كننده خودرو در جهان است. اما همچنان اين صنعت استراتژي مشخصي ندارد و هنوز هم از دولتي بودن رنج مي‌برد. صنعت خودرو ايران از نظر بسياري هنوز هم تنها يك طفل پنجاه  ساله است.//دنیای اقتصاد
 

نمودار روند تولید خودرو در ایران از سال 1970 ، هزار دستگاه-منبع : سازمان بین المللی سازندگان خودروهای موتوری