پاشنه آشیل صنعت پتروشیمی ایران کجاست؟ «سبد کوچک تولید محصولات پتروشیمیایی و لزوم تکمیل زنجیره ارزش در نفت، گاز و پتروشیمی»/5آذر97

صنعت نفت، گاز و پتروشیمی - نگاهی به وضعیت ساخت طرح‌های جدید صنعت پتروشیمی در قالب اجرای برنامه ششم توسعه خالی از لطف نیست، اجرای 10 طرح تولید اوره و آمونیاک (با احتساب فاز سوم توسعه پتروشیمی پردیس)، دست کم 12 طرح تولید متانول (بدون احتساب طرح‌های تولید متانول چابهار) و 10 طرح تولید پلی‌اتیلن سبک، سنگین و سبک خطی مهمترین طرح‌هایی بوده که در صورت ساخت و بهره‌برداری از آنها قرار است اهداف توسعه صنعت پتروشیمی را در قالب برنامه ششم توسعه و اهداف چشم انداز محقق کند. ظرفیت فعلی تولید در صنعت پتروشیمی ایران 64 میلیون تن است که با اجرای کامل برنامه ششم توسعه این ظرفیت از مرز 100 میلیون تن در سال عبور می‌کند و عملا ایران را به بزرگترین تولیدکننده محصولات پتروشیمی در منطقه خاورمیانه تبدیل می‌کند، اما پرسش اینجاست آیا با این ظرفیت‌سازی و حتی پیشی گرفتن از عربستان سعودی به عنوان رقیبی منطقه‌ای اهداف توسعه صنعت پتروشیمی در ایران محقق خواهد شد؟

یکی از مهمترین اهداف ساخت و توسعه صنعت پتروشیمی در جهان تکمیل زنجیره ارزش نفت و گاز بوده و عملا با توسعه صنعت پتروشیمی محصولات خامی همچون نفت خام و گاز طبیعی و سپس محصولات نیمه خامی همچون گاز متان، اتان، پروپان، بوتان، میعانات گازی، نفتا، نفت سفید و ... به محصولاتی با ارزش افزوده بالاتر تبدیل خواهند شد. نگاهی به وضعیت توسعه صنعت پتروشیمی جهان نشان می‌دهد که تا سه دهه قبل تولید محصولاتی همچون اوره، آمونیاک، متانول و حتی اتیلن به معنای تکمیل زنجیره ارزش در صنایع پتروشیمی جهان تلقی می‌شد اما با پیشرفت تکنولوژی و ظهور دانش فنی و لایسنس‌های جدید حالا تولید این محصولات همان معنی خام فروشی در صنایع پتروشیمی جهان را می‌دهد.

با مرور این تحولات، اتاق بازرگانی ایران اخیرا با انتشار گزارش کوتاهی پرده از واقعیتی غیر قابل کتمان در تجارت و صادرات محصولات پتروشیمی ایران بر می‌دارد که تحلیل و تمرکز بیشتر بر روی آن از واقعیت‌های تلخ و غیر قابل انکاری در این حوزه بر می‌دارد، در گزارش اتاق بازرگانی آمده است که به طور متوسط سالانه حدود 10 تا 12 میلیارد دلار محصول پتروشیمی و پلیمری از ایران با اولویت فرآورده‌هایی همچون متانول، اوره، انواع پلی‌اتیلن، PVC و ... به خارج کشور صادر می‌شود و همزمان با این صادرات، محصولاتی پایه پلیمری و فرآوردهای پلیمری مهندسی شده به ارزش هفت میلیارد دلار توسط کشورهای کره جنوبی، چین، ترکیه، آلمان، امارات و ... وارد کشور می‌شود و با یک حساب و کتاب ساده با این حجم گسترده سرمایه گذاری در صنعت پتروشیمی ایران جمع ارز وارداتی از محل صادرات محصولات پتروشیمی به بیش از پنج میلیارد دلار در سال نمی‌رسد.

مهمترین آدرس اشتباه در توسعه صنعت پتروشیمی ایران به سبد تولید محصولات پتروشیمیایی باز می‌گردد و در صنعتی که با توسعه آن امکان تولید بالغ بر 100 محصول در بخش بالادستی و هزاران محصول در بخش میان دستی و پائین دستی صنعت پتروشیمی تولید می‌شود که خود این محصولات سپس خوراک صنایع تکمیلی را تامین می‌کنند شاید در صنعت پتروشیمی ایران تعداد فرآورده‌های تولیدی به زحمت به 40 محصول برسد و این درحالی است که عربستان برای توسعه صنایع پتروشیمی خود به‌جای ظرفیت‌سازی در اندیشه تکمیل زنجیره‌های ارزش و تولید محصولاتی با بالاترین ارزش افزوده و گریدهای مختلف و متنوع بوده و با همین نگرش به دنبال سبقت گرفتن از بزرگان بازار پتروشیمی جهان همچون شرکت های پتروچاینا، BASF، DOW کمیکال، بایر و ... است.

در تشریح وضع موجود توسعه صنعت پتروشیمی ذکر چند نمونه دیگر هم جای دوری نمی‌رود و ریشه‌یابی بیشتر این تغییر و تحولات نشان می‌دهد که فعالان صنعت پتروشیمی ایران به جای برنامه‌ریزی برای تکمیل زنجیره‌های ارزش بیشتر به دنبال ظرفیت‌سازی در این صنعت ارزش آفرین و اشتغال‌زا هستند و عملا همین دیدگاه باعث شده که توسعه صنایع پتروشیمی ایران از قافله توسعه پایدار و تکنولوژیک محور صنایع پتروشیمی جهان جا بماند.

در طول پنج سال گذشته با مجموعه اقدامات انجام شده در پارس جنوبی و بهره‌برداری از فازهای جدید ظرفیت تولید انواع خوراک گازی مورد نیاز صنایع پتروشیمی همچون اتان، متان، پروپان، بوتان و میعنات گازی افزایش یافت به طوری‌که ظرفیت تولید اتان هم اکنون به بیش از هفت میلیون تن در سال رسیده و این ظرفیت تا سال 98 با افزایشی دست کم پنج میلیون تنی روبرو خواهد شد. افزایش ظرفیت تولید اتان منجر به برنامه‌ریزی برای افزایش ظرفیت تولید اتیلن در صنعت پتروشیمی کشور شد و کلنگ ساخت طرح‌های مختلف تولید اتیلن در صنعت پتروشیمی یا به زمین زده شد و یا طرح‌هایی ضربتی در مجتمع‌های موجود همچون پلیمر آریا ساسول، کاویان، مارون، بندرامام، مروارید، جم و ... برای افزایش ظرفیت تولید فعلی تعریف و اجرایی شد. بر اساس مجوزهای صادر شده و پیشرفت ساخت طرح‌های در دست اجرا پیش بینی می‌شود تا پایان برنامه ششم توسعه ظرفیت تولید اتیلن ایران با افزایشی حدود دو برابری به بیش از 14 میلیون و 300 هزار تن در سال افزایش یابد. افزایش ظرفیت تولید اتیلن همسو با افزایش تولید اتان سیاست درستی بوده که حتی اجرای آن در کشورهایی همچون عربستان سعودی و آمریکا هم در دست اجرا بوده اما نکته تامل برانگیز تکمیل زنجیره ارزش اتیلن در کشور است.

اتیلن بدون کوچکترین اغراقی خوراک مادر و استراتژیک توسعه صنعت پتروشیمی در هر کشوری است اما این خوراک ارزشمند در صنعت پتروشیمی ایران صرف تولید محصولاتی تکراری شده که تولید آنها سبد محصولات پتروشیمی و پلیمری ایران را نه تنها بزرگتر نمی‌کند که به دلیل تکراری بودن مشکلاتی در بازاریابی و فروش محصولات پتروشیمی حتی در بین شرکت‌های موجود داخل کشور در بازارهای جهانی ایجاد می‌کند. بخش عمده‌ای از خوراک اتیلن ایران صرف تولید اتواع پلی اتیلن‌ها شده طوری که هم اکنون ظرفیت تولید انواع پلی‌اتیلن سبک، سنگین و سبک خطی ایران بیش از پنج میلیون تن بوده که با اجرای 10 طرح جدید این ظرفیت با افزایشی حدود سه میلیون و 140 هزار تنی در سال روبرو خواهد شد. در سمت دیگر با استفاده از خوراک اتیلن، ساخت و بهره‌برداری از طرح‌های تولیدکننده محصولات مختلف اتیلن گلایکول‌ها در صنعت پتروشیمی ایران حابی رونق گرفته و پس از بهره‌برداری از چند طرح جدید در طول چند سال اخیر پیش بینی می‌شود با بهره‌برداری از طرح‌های در دست اجرا این ظرفیت از یک میلیون و 158 هزار تن فعلی به حدود دو میلیون تن در سال (با احتساب ساخت طرح‌های فاز دوم توسعه پتروشیمی بوشهر، پارس فنل، اتیلن گلایکول گناوه و پتروشیمی بندرامام) افزایش یابد. همزمان با افزایش دو برابری تولید اتیلن گلایکول‌ها اما در کمال تعجب ظرفیت تولید محصول استراتژیک منومر وینیل استات صرفا با ساخت همان واحد کوچک در دل پتروشیمی شازند در محدوده 30 هزار تن متوقف مانده است و احداث طرح‌های جدید تکمیل کننده زنجیره ارزش اتیلن همچون احداث مجتمع اتیلن وینیل استات استهبان و یا مجتمع اتو اکسیلات همدان روی کاغذ متوقف مانده است. نگاهی به زنجیره ارزش اتیلن نشان می‌دهد که در صنایع پتروشیمی هیچ کدام از کشورهای جهان به اندازه ایران صرفا برای تولید انواع پلی‌اتیلن، بوتن یک و اتیلن گلایکول‌ها سرمایه‌گذاری نشده و وقتی متوجه می‌شویم محصولاتی همچون اتیلن کلراید، اتیلن سلولز، پروپیونیک اسید، اتیلن تتراکلراید، تری اتیل آلمینیوم، اتیل آنیلین، اتیل دی آمین، اکسالیک اسید، پلی وینیل بوتیرال و ... همگی در راستای زنجیره ارزش اتیلن تولید می‌شوند و ایران واردکننده این محصولات بوده تامل در نحوه توسعه صنعت پتروشیمی ایران دو چندان می‌شود.

پتروشیمی یک صنعت استراتژیک و یک مزیت تمام عیار برای اقتصاد ایران است، صنعتی که فعلا به دلیل نبود یک نهاد مستقل رگولاتوری با ریسک‌های متعدد داخلی و خارجی دست و پنجه نرم می‌کند اما به نظر می‌رسد در کنار راه اندازی یک سازمان رگولاتوری باید بار دیگر وضعیت توسعه و صدور مجوزهای احداث طرح‌های جدید در این صنعت مورد بازنگری قرار بگیرد زیرا در بین طرح‌های جدید در دست اجرای صنعت پتروشیمی دیگر کمتر مجتمع‌هایی همچون نوری، تبریز، شازند، اراک، کارون، قائد بصیر، جم، بندرامام و ... با سبدهای عریض الطویل از محصولات متنوع و خاص دیده می‌شود.//حمید کیایی-رئیس روابط عمومی انجمن صنفی کارفرمائی صنعت پتروشیمی ایران