>>اردوغان در عراق به دنبال چیست؟

>>>تاثیر عملیات بزرگ موصل بر قدرت منطقه‌ای ایران؛نتایج آزادسازی موصل برای ترکیه و ایران// 4آبان95

بررسی  نتایج عملیات بزرگ علیه مقر داعش بر نقش منطقه‌ای ایران  
ایران برنده بزرگ پیروزی در موصل؟
 عملیات آزادسازی موصل از نیروهای داعش را نقطه عطفی در مبارزه با این گروه شبه‌نظامی می‌دانند که سال گذشته در سودای تشکیل دولت و برپایی خلافت به اصطلاح اسلامی در عراق و سوریه بود. در واقع جولان داعش فارغ از اینکه توانست جنگ خانمان سوز در خاورمیانه و عمق بحران‌های آن را تشدید کند و دولت‌های منطقه را در مقابل یکدیگر قرار دهد، اما در این میان فرصت‌هایی را برای برخی بازیگران و قدرت‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای فراهم آورد تا بتوانند منافع خود را به پیش ببرند.

 
بازگشت روسیه به خاورمیانه، بازی یک بام و دو هوای ترکیه با کردها، حمایت‌های عربستان از تروریست‌های سلفی و جهادی و در نهایت بازی چند وجهی آمریکا در خاورمیانه و استفاده از «هرج و مرج ساز»ی به نام داعش. اما در این میان بازیگر دیگری به نام ایران وجود دارد که مدت‌ها پیش از شکل‌گیری بحران در سوریه و جولان داعش در عراق و سوریه، بغداد و دمشق را بخشی تفکیک‌ناپذیر از زنجیره مقاومت در سطح منطقه می‌دانست و امنیت و ناامنی این دو کشور را امنیت و ناامنی خود می‌دانست. امروز و 5 سال پس از بحران سوریه و افت و خیز تروریست‌ها، همچنان عراق و سوریه در خط مقاومت برای ایران قابل معنا هستند و طبیعتا تغییری در بازی ایران در خاورمیانه به‌وجود نیامده.

اما سوالی که در این میان مطرح شده این است که آیا ایران بازیگر پیروز تحولات خاورمیانه به‌خصوص با عملیات آزاد‌سازی موصل و ضعیف شدن داعش در عراق و سوریه است؟ یا این عملیات همچنان می‌تواند تهدیداتی را متوجه حوزه‌های راهبردی ایران در عراق و سوریه کند؟ در پاسخ به این سوال «عبدالباری عطوان» نویسنده و تحلیلگر مشهور عرب در تحلیلی در روزنامه الرای الیوم به آخرین تحولات منطقه پرداخته و نوشته است: «در حالی که ویژگی سیاست ترکیه در پرداختن به دو بحران سوریه و عراق سردرگمی و آشفتگی است، به نظر می‌رسد که ایران، رقیب منطقه‌ای‌اش، شانس بیشتری برای موفقیت دارد. جالب توجه این است که ایران در دو ائتلاف «برنده» تاکنون در نبردهای حلب و موصل قرار دارد. هم‌پیمانان روس ایران هم کسانی هستند که وارد جنگ اول شده‌اند و تمام ثقل هوایی و نظامی خود را پشت این جنگ قرار داده‌اند؛ امری که باعث پیشروی نیروهای ارتش سوریه به سمت مناطق شرقی محاصره شده است. اما هم‌پیمانان عراقی ایران جنگ آزادی موصل و بیرون کردن عناصر گروه تروریستی داعش را با پوشش هوایی آمریکایی اعلام کرده‌اند. به عبارت دیگر دو قدرت بزرگ یعنی آمریکا و روسیه به منظور یاری رساندن به هم پیمانان ایران و در خدمت منافع استراتژیک ایران می‌جنگند. این در حالی است که عرب‌ها به نظر می‌رسد که خارج از تصویر هستند و هیچ نقش سازنده‌ای ندارند.» همچنین برخی دیگر از تحلیلگران معتقدند که عملیات آزادسازی موصل و به‌طور کلی تضعیف داعش، در راستای منافع راهبردی ایران در منطقه است و باعث برتری میدانی متحدان تهران در تحولات مذکور خواهد شد. برای تحلیل دقیق‌تر این گزاره چند دیدگاه مطرح شده است:

 
حفظ تمامیت ارضی عراق
با وقوع بحران در سوریه و متعاقب آن جولان داعش در شام و سپس عراق این سوال مطرح شده بود که جمهوری عراق به‌عنوان متحد استراتژیک ایران در منطقه به سمت تجزیه حرکت خواهد کرد. استدلال این گروه این بود که خودمختاری کردها در شمال و خونخواهی داعش به نیابت از اهل سنت عراق باعث خواهد شد تا دولت مرکزی عراق که نماینده اکثریت شیعیان است، تضعیف و زمینه‌های تجزیه عراق فراهم آید. این موضوع به‌خصوص با گسترش سرزمینی و گفتمانی-اعتقادی داعش بیش از پیش واقعی می‌نمود. بنابراین در چنین شرایطی که توسعه‌طلبی زمینی داعش متوقف شده و در حال از دست دادن مرزهای اشغالی خود است و از سوی دیگر جذابیت گفتمان ایدئولوژیک آن برای توده‌های اهل سنت به دلیل کشتارهای فجیع و اقدامات تروریستی که انجام داده تا حد زیادی از بین رفته است، تمرکز بر تضعیف این گروه با عملیات گسترده آزاد‌سازی موصل می‌تواند حفظ یکپارچگی عراق به‌عنوان متحد ایران را دربرداشته باشد و این کشور را از خطر تجزیه رها سازد.

 
تضعیف دشمن ایدئولوژیک ایران
فارغ از اینکه گسترش سرزمینی و توسعه‌طلبی داعش می‌توانست پیامدهای ژئوپلیتیک از حیث تجزیه عراق و افزایش هزینه‌های ایران را در مرزهایش به دنبال داشته باشد، نکته مهم‌تر این موضوع است که داعش به‌عنوان نسل جدید سلفی-تکفیری‌ها، اساسا با گفتمان شیعی و انقلابی ایران خصومت آشکار داشته و دارد. به این معنی که تا پیش از تشکیل داعش، القاعده به‌عنوان یک شبکه تروریستی جهانی، موضوع مبارزه با شیعیان به‌عنوان آن چه بدعت‌گذاران در دین اسلام می‌خوانند را موضوعی حاشیه‌ای می‌دانست و اولویت را به مبارزه با آمریکا و صهیونیسم جهانی می‌داد. اما داعش اولویت اول خود را تشکیل خلافت اسلامی و تضعیف و حذف شیعیان می‌داند و ازین‌رو در بعد ایدئولوژیک خطری جدی برای گفتمان تشیع و هویت انقلابی ایران است. از این‌رو تضعیف داعش در هر دو بعد خود یعنی آزادسازی مناطق تحت اشغال و تضعیف گفتمان آن، می‌تواند خطرات یکی از جدی‌ترین تهدیدات چند دهه اخیر را برای ایران از بین ببرد.

 
تداوم زنجیره مقاومت در منطقه
سومین تاثیر مثبتی که عملیات تضعیف داعش به‌خصوص عملیات آزادسازی موصل متوجه جمهوری اسلامی ایران می‌کند، تداوم و تثبیت حلقه‌های مقاومت در سطح منطقه است. زنجیره‌ای که عراق، سوریه، لبنان و گروه‌های مقاومت فلسطینی را به ایران در موضوع مبارزه با اسرائیل پیوند می‌زند. اهمیت این موضوع به حدی است که هنری کیسینجر وزیر امور خارجه سابق آمریکا و از استراتژیست‌های سرشناس این کشور در تحلیل این موضوع گفته بود که باید حلقه‌های مقاومت و در راس آنها سوریه را ساقط کرد تا ارتباط ایران با لبنان و فلسطین قطع شود و خطرات کمتری متوجه امنیت رژیم صهیونیستی شود. بنابراین در یک تحلیل دقیق از تحولات سوریه فارغ از مطالبات مردمی و اصلاحی که در اوایل شروع بحران مطرح بود، باید گفت که بخش مهمی از بحران سوریه برای تضعیف نقش منطقه‌ای ایران بوده و هست و قدرت‌های منطقه‌ای چون عربستان سعودی، سوریه را از منظر تضعیف نقش ایران در منطقه ارزیابی می‌کنند. بنابراین تضعیف داعش می‌تواند تثبیت زنجیره مقاومت را به‌دنبال داشته باشد.

 
تمرکززدایی از بحران سوریه
شاید چهارمین تاثیر مثبت موقتی که عملیات آزادسازی موصل برای تضعیف داعش متوجه ایران می‌کند، تمرکز زدایی از بحران سوریه در زمانی باشد که جنگ میدانی بر سر شهر حلب به تقابل میان روسیه و آمریکا کشیده شده است. فرصتی که دولت بشار اسد و هم پیمانان آن نیز می‌توانند از آن در جهت تقویت و بازسازی قوا و تاکتیک‌ها و استراتژی خود بهره جویند. اگرچه همزمان می‌تواند منجر به بازسازی داعش در شرق سوریه یعنی در سه شهر دیرالزور، حسکه و رقه شود و بقایای داعش در غرب عراق و موصل را روانه سوریه کند. در برخی تحلیل‌ها هم بیان می‌شود که این موضوع به‌خصوص از سوی سعودی‌ها و آمریکایی‌ها در دستور قرار گرفته که مجددا تمرکز خود را بر پتانسیل تخریبی داعش برای ضربه زدن به سوریه استفاده کنند. اما به‌نظر می‌رسد با موفقیت عملیات موصل، زمینه برای تضعیف بیش از پیش داعش در سوریه به‌خصوص با تمرکزی که روسیه و دولت‌های اروپایی روی داعش صورت داده‌اند، فراهم خواهد شد.

>>نتایج آزادسازی موصل برای ایران
 عبدالرضا فرجی‌راد، استاد ژئوپلیتیک دانشگاه در گفت‌وگو با روزنامه «دنیای اقتصاد» به بررسی عملیات اخیر آزادسازی موصل پرداخت و گفت خروج داعش از موصل از یکسو به نفع ایران خواهد بود زیرا ایران از ابتدا به‌دنبال یکپارچگی عراق بود، اما از سوی دیگر برخی کشورها دست به تحریکاتی علیه ایران خواهند زد مبنی بر اینکه اکنون که دیگر داعش در عراق فعالیت چندانی ندارد ایران نباید به ادعای آنها نفوذی در این کشور داشته باشد. فرجی‌راد تاکید کرد این در حالی است که داعش ممکن است دست به عملیاتی غیرمترقبه در شهرهای دیگر عراق و در نزدیکی مرزهای ایران بزند، بنابراین ایران باید با عراقی‌ها همکاری داشته باشد تا تجربیاتش را به این ارتش جوان و حشد الشعبی منتقل کند تا هم بتواند از خود دفاع کند و هم از مردم عراق که از این تحرکات تروریستی منزجر شده‌اند.
 

چندی است که عملیات آزادسازی موصل با جدیت دنبال می‌شود؛ ارزیابی شما از این مرحله از عملیات چیست و امکان موفقیت ‌آن را چقدر می‌دانید؟
موصل در شرایطی قرار دارد که از یکسو داعش در آنجا تضعیف شده است و از سوی دیگر عراقی‌ها اراده کرده‌اند که این شهر مهم آزاد شود. این هماهنگی که میان نیروهای مختلف شیعه، سنی و کرد دیده می‌شود نیز نشان از اراده‌ای است که عراقی‌ها برای آزاد کردن موصل دارند، البته به نظر من این شهر به راحتی آزاد نخواهد شد بلکه این آزادسازی زمان می‌برد و درگیری‌هایی داخل شهر صورت خواهد گرفت زیرا برخلاف آنچه پیش‌بینی می‌شد زمانی که نیروهای عراقی یا کرد به موصل نزدیک شوند نیروهای داعشی پا به فرار می‌گذارند تا نیروهایشان را برای جاهای دیگر حفظ کنند، اما امروز این‌گونه مشاهده می‌شود که داعش در حال مقاومت است.

 
در صورت شکست و خروج داعش از موصل به نظر شما اعضای این گروه تروریستی چه واکنشی نشان داده و در کجا عملیات‌هایشان را ادامه خواهند داد؟
وقتی داعش از موصل خارج شود طبیعتا این گروه در نقاط دیگر به‌صورت پراکنده دست به عملیات خواهد زد. این بیانگر آن است که با آزادسازی موصل، داعش دست از اهدافش نخواهد کشید. زیرا این گروه از نظر ساختاری و تشکیلاتی به‌گونه‌ای تشکیل شده که بتواند مدت زیادی مقاومت کند. البته اندیشه داعش سال‌ها در منطقه باقی خواهد ماند و نباید این‌گونه تصور کرد که با تصرف موصل قدرت نظامی داعش از بین خواهد رفت. اگر موصل آزاد شود بدون شک در دیگر نقاط عراق و خارج عراق عملیات‌های داعش افزایش خواهد یافت. در واقع این خصلت داعش است که وقتی در جایی کم می‌آورد در جایی دیگر خود را عرضه می‌کند. همچنان‌که مشاهده کردیم طی 6 ماه گذشته وقتی داعش در شرق سوریه تحت فشار قرار گرفت و بخش‌هایی از آن منطقه را از دست داد در بلژیک و فرانسه اقداماتی انجام داد تا قدرت نمایی کند.

 
خروج داعش از موصل چه تبعاتی برای جمهوری اسلامی ایران به دنبال خواهد داشت؟
خروج داعش از موصل یا کاهش فعالیت نظامی رسمی این گروه در این منطقه از یکسو به نفع ایران است؛ زیرا ایران از ابتدا در پی یکپارچگی عراق بود. حتی در مقابل کردها که دوستان ایران به‌شمار می‌روند جمهوری اسلامی ایران در 30 سال گذشته به صراحت اعلام کرده که یکپارچگی عراق برایش اهمیت دارد، اما از دیگر سو با رفتن داعش از عراق، از سوی برخی کشورهای عربی و آمریکا تحریکاتی صورت خواهد گرفت مبنی بر اینکه حضور ایران در عراق به بهانه مبارزه با داعش و به دعوت دولت عراق بوده است و آنها مدعی خواهند شد که اکنون دیگر ایران نباید نفوذی در این کشور داشته باشد.

این در حالی است که در واقعیت ایران نمی‌تواند هزینه‌های سنگینی را در بخش‌های متعدد متقبل شود و هنوز این احتمال وجود دارد که داعش از موصل خارج شود و به‌صورت غیرمترقبه به شهری دیگر وارد شود. اگر داعش به شهری چون کرکوک وارد شود برای ایران خیلی خطرناک خواهد بود. زیرا فاصله این شهر تا مرزهای ایران نسبتا کمتر است و بنابراین ایران باید آمادگی چنین تحرکاتی را همواره داشته باشد.

 
در این شرایط ایران باید چه سیاستی را در قبال عراق در پیش بگیرد؟
به‌طور کلی برای ایران امنیت عتبات عالیات و یکپارچگی عراق بسیار اهمیت دارد. به‌طور مثال اگر نیروهای تکفیری بخواهند به عتبات عالیات حمله کنند برای ایران قابل قبول نیست. به همین دلیل ایران باید با عراقی‌ها همکاری داشته باشد تا تجربیاتش را به این ارتش جوان و حشد الشعبی منتقل کند تا هم بتواند از خود دفاع کند و هم از مردم عراق که از این تحرکات تروریستی منزجر شده‌اند.

 
فرار نیروهای داعشی از عراق به سمت سوریه و تقویت فعالیت‌شان در آن کشور علیه دولت بشار اسد چه پیامدهایی را به دنبال دارد؟
تا به امروز و طی عملیات‌های مختلف، بخشی از نیروهای داعش از عراق به سوریه رفته‌اند و از این پس نیز باز هم به سمت این کشور فرار خواهند کرد. برخی شواهد نیز حاکی از آن است که برخی از کشورها خیلی بی‌میل نیستند که داعش به سوریه برود. برای دولت سعودی و بعضی از کشورهای حوزه خلیج‌فارس، عراق اهمیت کمتری دارد و آنها بیشتر به‌دنبال سقوط دولت سوریه هستند. بنابراین این کشورها می‌خواهند تا جایی که امکان دارد به تقویت گروه‌های تروریستی در سوریه کمک کنند تا به اهداف‌شان نایل شوند. بنابراین داعشی که وارد سوریه شود داعش دوست برای این کشورها خواهد بود. در صورت شکست داعش در موصل این گروه دو شقه خواهد شد؛ بخش‌هایی که به شهرهای دیگر عراق خواهند رفت و در آنجا عملیات انتحاری انجام خواهند داد و بخش‌هایی که به سوریه می‌روند تا با دریافت کمک‌های بیشتر در راستای سقوط دولت بشار اسد فعالیت ‌کنند. بدون شک این بخش از فعالیت‌های داعش در سوریه به ضرر ایران خواهد بود. زیرا هرچه ثبات به سوریه بازگردد و دولت، حاکمیت سرزمینی خود را به اجرا درآورد برای ایران نیز بهتر خواهد بود. متاسفانه امروز مساله سوریه در سطح یک رقابت شدید ژئوپلیتیکی دنبال می‌شود و قدرت‌های بزرگ تقریبا بدون در نظر گرفتن شکست یا ماندن اسد فقط به‌دنبال آن هستند که در برابر قدرت مقابل خود کم نیاورند. اگر داعش در عراق تضعیف شود، گروه‌های شیعه و سنی همه باید در روند سیاسی عراق همکاری داشته باشند تا اختلافات داخلی در این کشور بروز نکند.

>>ترکیه در عراق به دنبال چیست؟
بازی اردوغان با کارت داعش؛ تاثیر عملیات موصل بر قدرت منطقه‌ای ایران
رئیس‌جمهوری ترکیه در اظهارات تعجب‌برانگیزی تاکید کرد موصل از نظر تاریخی متعلق به ترکیه است. این اظهارات از اهداف خطرناک ترکیه در منطقه پرده برمی‌دارد. اردوغان و تیم سیاست خارجی‌اش با مداخله در امور داخلی عراق و سوریه و ابزار داعش به‌دنبال برهم زدن نظم و مرزهای موجود در خاورمیانه هستند تا نظم جدیدی براساس نوستالژی دوران امپراتوری شکل گیرد. «دنیای اقتصاد» با هدف تحلیل سخنان اردوغان و پیامدهای عملیات موصل در دو گزارش جداگانه نقش ترکیه در تحولات عراق و تاثیر عملیات موصل بر قدرت منطقه‌ای ایران را بررسی کرده است.
 

این روزها جنگ حلب (در سوریه) و موصل (در عراق) بسیاری از اتفاقاتی که در منطقه می‌گذرد را به حاشیه برده است. در واقع، این دو جنگ مهم باعث شده توجه بسیاری از رسانه‌ها به اتفاقاتی معطوف شود که در عرصه میدانی در این دو کشور رخ می‌دهد و «تا حدودی» از حواشی اخباری که رخ می‌دهد، غافل شوند. یکی از این «حواشی» خبری است که این روزها به «متن» تبدیل شده مواضع مقام‌های ترکیه است که می‌رود این کشور را به تهدیدی برای امنیت منطقه تبدیل کند. یکی از بازیگرانی که در عرصه منطقه نقش «مخرب» و «ویرانگر» دارد ترکیه است به‌گونه‌ای که نقش این کشور پهلو به پهلوی عربستان می‌زند. اگرچه این کشور در برهه‌ای سیاست «تنش صفر با همسایگان» را سرلوحه سیاست خارجی خود قرار داده بود، اما هفته‌ها و روزهای اخیر سخنانی که بر زبان مقام‌های ترکیه جاری شده باید زنگ خطر را برای سیاست‌گذاران به صدا در آورده باشد. این روزها طنین «بد مستی»‌های اردوغان و سیاستمداران حلقه به گوش وی چنان در منطقه پیچیده که گویی این میراث‌دار ناخلف آتاتورک «هل من مبارز» می‌طلبد. رئیس‌جمهوری ترکیه سخنانی «بو دار» خطاب به نخست‌وزیر عراق بر زبان آورد که از توهمات پان‌ترکیسمی وی نشان دارد؛ گویی سلطان ترکیه‌ای اکنون در قرون 18- 17 میلادی زیست می‌کند. از سخنان «بو دار» اردوغان می‌توان به این موارد اشاره کرد: «موصل از نظر تاریخی متعلق به ما است»، «زمانی از آنتپ گرفته تا حلب و از ریزه (در شمال شرق ترکیه) تا بندر باتومی ( در گرجستان = زادگاه جد پدری اردوغان) و از بوسنی تا اوسکوپ ترکیه همه در قالب یک جغرافیای واحد بودند... این شهرها هم اینک به لحاظ جغرافیایی در کشورهای مختلفی واقع شده‌اند... در تمامی این شهرها ردی از استخوان‌های پدران ما، عرق جبین آنها و حتی خون ریخته شده آنها وجود دارد. اجداد مردم ترکیه امروزه در 30 کشور مختلف دنیا مزار دارند و ترکیه نمی‌تواند نسبت به وقایعی که در آنجا می‌گذرد بی‌تفاوت بماند.» اردوغان باید درک کند که کشورش آنگونه که تصور می‌کند «جزیره ثبات» نیست که برای این و آن خط و نشان می‌کشد. ترکیه اکنون به مثابه بمبی ساعتی است که هر لحظه احتمال انفجار آن می‌رود و انفجار این بمب ساعتی زمینه‌ساز ناامنی در بسیاری از کشورهای همسایه است. بنابراین، اردوغان باید پیش از خط و نشان کشیدن برای «دشمن» خارجی، اوضاع داخلی کشور خود را سر و سامان دهد. او نباید برای منحرف کردن افکار عمومی کشورش از بحران‌های داخلی، توجهات را به خارج از کشور معطوف کند.

 
1- هسته‌های مخفی داعش در ترکیه
با شدت گرفتن بحران در سوریه، ترکیه یکی از خطوط مهم مواصلاتی داعش بود. به عبارت دیگر، ترکیه نقش لجستیک در عملیات‌ داعش در سوریه داشت. به نظر می‌رسد اما و اگرها در مورد رابطه این کشور با داعش در شهریور 1393 مطرح شد آن‌گاه که 45 نفر از اعضای کنسولگری ترکیه در عراق پس از 100 روز اسارت در دست داعش آزاد شدند. داوود اوغلو که در آن زمان نخست‌وزیر ترکیه بود گفت در مقابل آزادی گروگان‌ها هیچ عملیات نظامی انجام نشده و هیچ باجی هم به داعش داده نشده است. «رجب طیب اردوغان»، رئیس‌جمهوری ترکیه و سایر مقام‌ها و رسانه‌های ترک اعلام کردند که آزادی این گروگان‌ها بخشی از عملیات دستگاه اطلاعات ترکیه است، اما هیچ توضیح اضافی در این مورد داده نشد. با این حال، در همان زمان برخی کارشناسان حدس و گمان‌هایی مطرح کردند دال بر اینکه آنکارا در ازای آزادی گروگان‌ها تعهداتی به داعش داده است از جمله عدم مشارکت ترکیه در عملیات نیروهای ائتلاف، عبور و مرور آزاد اما بی‌خطر نیروهای داعش از ترکیه به سوریه، در اختیار قرار ندادن پایگاه‌های نظامی خود به کشورهای ائتلاف. اما یک نکته مسلم است: بند بازی ترکیه و امتیاز گرفتن از طرف غربی بدون هیچ هزینه‌ای.
اوضاع به یک منوال نماند. ورق برگشت و پس از بمب‌گذاری در شهر کردنشین سوروچ، ترکیه چاره‌ای ندید جز همراهی با ائتلاف غرب و هدف قرار دادن داعش، اما داعش هم بیکار ننشسته بود. این گروه شبکه‌های مخفی خود را در تار و پود جامعه ترکیه تنیده بود. شدت عمل ترک‌ها در برابر این گروه تکفیری می‌توانست شهرهای ترکیه را همچون بشکه باروت به هوا بفرستد. داعش فقط ضرب شستی به آنکارا نشان داد. از ژانویه 2015 به این سو، مبارزان و حامیان داعش چند حمله در ترکیه انجام دادند. تمام عاملان این حملات با «هسته‌های مخفی داعش» در ترکیه ارتباط داشتند. آنها در استانبول هم رژه نظامی رفته بودند و سی‌دی‌ها و نمادهای این گروه در مغازه‌ها و فروشگاه‌ها در این کشور آشکارا فروخته می‌شد. شهر «آدیامان» یکی از پایگاه‌های داعش است که هسته‌های مخفی این گروه در آنجا به عضوگیری می‌پردازند. اگرچه شهروندان این شهر بارها به پلیس گزارش‌هایی دادند دال بر اینکه داعش از این شهر اقدام به عضوگیری می‌کند و برخی خانه‌ها به پاتوق نیروهای خلافت تبدیل شده اما مقامات دولتی ترکیه چشم بر این گزارش‌ها بستند.

«الهام بالی»، رهبر داعش در آدیامان پیش از اینکه دستگیری نیروهای این گروه در ترکیه شروع شود در مارس 2015 به سوریه گریخت. داعش ریشه‌های عمیقی در جامعه ترکیه و پیوندهایی هم با سایر گروه‌های جهادی در نقاط مختلف دنیا دارد. اعضای ترکیه‌ای داعش یا آن دسته از اتباع این کشور که پیوندهایی نزدیک با این گروه دارند از «خلأهای قانونی» در ترکیه استفاده کردند تا از دام قانون بگریزند. برخی می‌گویند ریشه‌های رادیکالیسم در ترکیه ناشناخته است اما در عین حال به مواردی اشاره می‌کنند مانند اینکه: اعضای ترکیه‌ای داعش در خارج از مساجد اصلی در ترکیه تندرو شده و به رادیکالیسم روی آوردند. به عبارت دیگر، آنها در برخی مراکز و مکان‌های غیررسمی و برخی مساجد حاشیه‌ای و دورافتاده، آموزش‌های مذهبی می‌دیدند. این آموزش‌ها خارج از چارچوب رسمی بود. بسیاری از این آموزش‌ها نیز در خفا صورت می‌گرفت.
این هسته‌های مخفی توانستند شبکه‌هایی در ترکیه ایجاد کنند. شهرهای استانبول، آنکارا، قونیه، آدانا، ازمیر، شانلی‌اورفا و غازی‌انتپ از جمله پایگاه‌های نیروهای داعش در ترکیه است. این مردان همچون آتشی بودند که بحران داخلی سوریه را مشتعل‌تر کرد. در تمام این موارد سازمان‌های اطلاعاتی ترکیه چشم بر این فعالیت‌ها بستند به این امید که با بحرانی‌تر شدن اوضاع سوریه بتوانند از آب گل آلود ماهی بگیرند. هدف این بود که اسد زودتر ساقط شود و ترکیه بدون هیچ هزینه‌ای وارد سهم خواهی شود. شهر غازی‌انتپ به‌عنوان قطبی اصلی برای تجارت مرزی و ساخت جلیقه‌ها و ادوات انتحاری برای مبارزان داعش در سوریه تبدیل شد. شانلی‌اورفا و غازی‌انتپ پایگاه‌های اصلی داعش در کل ترکیه بودند و مکان‌های دوردستی مانند استانبول و دیاربکر نیز با این پایگاه مرتبط بودند.

«دولت اسلامی» ظاهرا با شبکه‌های قدیمی القاعده در ترکیه نیز ارتباط داشت. لااقل در دو مورد (عثمان کاراهان در استانبول و مصطفی گونس در قونیه) به عضوگیری از القاعده نیز می‌پرداختند. آنها با مبارزان قدیمی افغانستان در دهه 80 نیز ارتباط داشتند. مورد سوم هم یکی از عضوگیران داعش در آدانا بود که به «ایوب هوکا» معروف بود. او نیز پیوندهایی با افغانستان داشت. مصطفی گونس با متین کاپلان، سلفی تندرو در آلمان، ارتباطاتی داشت. متین با بن لادن در سال 1997 دیدار کرده بود. گونس چند بار در ترکیه زندانی شد، سپس آزاد و به خارج از کشور رفت و باز هنگام بازگشت، دستگیر و زندانی شد. رهبران داعش در آدیامان عبارت بودند از احمد کورکماز و مصطفی دوکوماچی که پیش از اینکه نیروهای بالقوه مستعد به داعش ملحق شوند ابتدا برای آنها خطابه‌های مذهبی می‌خواند. سیستم‌های اطلاعاتی غربی معتقدند آن دسته از مبارزان خارجی که غرب به‌دنبالشان است عمیقا در تار و پود ترکیه تنیده شده‌اند.

بسیاری از عوامل ترکیه‌ای داعش بر این باورند که حداقل دو عامل باعث شد آنها اهدافی را در ترکیه هدف قرار دهند: 1- شکست داعش برای تسخیر کوبانی،2- یورش کردهای مورد حمایت آمریکا برای بازپس‌گیری تل ابیض. بحث کردهای سوری جنجال‌ها و مناقشاتی را در ترکیه سبب شد. از یک‌سو، کردهای ترکیه به حمایت از همقطاران خود در سوریه برخاستند و از سوی دیگر، دولت ترکیه مناطق کردنشین خود را به میدان جنگ تبدیل کرد. این برخوردها باعث شد برخی از شهروندان ترکیه به افراط‌گرایی و سلفی‌گری روی آوردند. از آن جمله «اورهان گوندر» بود که در انتخابات ماه ژوئن در ترکیه دو بمب در برابر حزب دموکراتیک خلق (HDP) منفجر کرد. گوندر در سال 2014 همراه با «شیخ عبدالرحمان» و «یونس امر» به سوریه رفت. هر یک از این افراد و سایر «برادران شان» که در شبکه‌های مخفی در سراسر ترکیه پخش شده بودند حملاتی در این کشور انجام دادند. دستگیری‌هایی که در ترکیه انجام شد نشان داد که اعضای سوری- ترک داعش پیوندهای عملیاتی با یکدیگر دارند. حملاتی که نیروهای داعش به‌طور مثال در آدانا، مرسین، دیاربکر، سوروچ و آنکارا انجام دادند نمادهای جنبش سیاسی ملی‌گرای کرد را هدف گرفته بود تا این بار دولت ترکیه را در برابر کردها قرار دهد. پ‌ک‌ک در دام داعش افتاد و با انجام حملاتی به نیروهای دولتی ترکیه جرقه درگیری گسترده‌ای را با دولت ترکیه روشن کرد.

داعش تا اینجا به هدف خود رسیده بود. این اهداف چه بود؟ انتقام از دولت اردوغان، بر هم زدن نظم داخلی و ضربه زدن به رشد اقتصادی و کل اقتصاد ترکیه، رو در رو قرار دادن کردها با دولت ترکیه و ایجاد شبکه‌های مخفی در تمام این کشور. داعش از تاکتیک‌های مشابهی در ترکیه استفاده می‌کند: برقراری واحدهای ترک‌زبان که با روحانیون ترک و مربیان نظامی کامل می‌شوند. شواهدی وجود دارد دال بر اینکه اعضای ترکیه‌ای داعش با اتخاذ اقداماتی سعی می‌کنند مورد شناسایی ابزارهای الکترونیکی قرار نگیرند. وقتی اعضای داعشی می‌خواستند از ترکیه به سوریه بروند مربی مربوطه سیم کارت‌ها و دستورالعمل‌های مجزایی به او در مورد چگونگی سفر می‌دهد. این اطلاعات باعث می‌شود وی از دسترس شبکه‌های جاسوسی خارج شده و مورد شناسایی قرار نگیرد.

براساس چکیده‌ای از سند 500 صفحه‌ای دادستانی کل ترکیه، هسته‌های مخفی داعش قصد داشتند شهر غازی‌انتپ در ترکیه را به تسخیر خود درآورند. در نامه‌ای که «یونس دورماز»، رهبر داعش در این شهر، به رهبر داعش در ترکیه فرستاده این تصمیم فاش شده بود اما این نامه هم به دست مقام‌های اطلاعاتی و قضایی ترکیه افتاد. دورماز قائل به مخفی‌کاری در فعالیت‌های داعش و عضوگیری در غازی‌انتپ بود. او در نامه خود نوشته بود: «حدود 50 کفاش در این شهر هستند. یک شهروند ترکیه‌ای ساختمانی دو طبقه کرایه کرده و آن را به محل کار تبدیل می‌کند. او فقط عرب‌ها را به‌کار می‌گیرد. با این کار ما می‌توانیم در میان دوستان‌مان پنهان شویم. اگر 5 باب مغازه از این دست باز کنیم می‌توانیم به راحتی عملیات‌هایمان را انجام دهیم.»
او در این نامه پیشنهاد داده بود که می‌توان از خانه‌های اعراب برای پنهان کردن اعضای داعش استفاده کرد. او با یک بررسی سرانگشتی گفته بود: «38 آپارتمان در یک مجتمع است و در هر آپارتمان لااقل 4 نفر حضور دارند. با این حساب می‌توانیم 110 نفر را پنهان کنیم.» گزارش‌های امنیتی حاکی است که مبارزانی که به داعش تعلق دارند وقتی به غازی‌انتپ می‌رسند در منازل داعشی‌ها پنهان می‌شوند و سپس به سوریه می‌روند. شهر کیلیس هم یکی دیگر از شهرهایی است که شبکه‌های مخفی داعش در آن ریشه دوانده‌اند. «ارن اردم»، از اعضای حزب جمهوری‌خواه خلق (CHP) می‌گفت حدود 200 هسته مخفی داعش در ترکیه وجود دارد و هسته‌های فعالی هم در استانبول هستند. کار از دستگیری گذشته است. او گفت 20 درصد از مسافرانی که به این شهر وارد شوند از اعضای داعش هستند.

کارشناسان ترک می‌گویند داعش و گروه‌هایی از این دست، حامیان خود را به چند شکل می‌یابند: فعالیت پیگیر و مستمر در مناطقی که دارای مشکلات اقتصادی هستند و دولت هم چشم بر آن بسته است. عثمان سوزن، رئیس شاخه آدیامان انجمن حقوق بشری ترکیه شد می‌گوید: «تجمعات مذهبی طی هفت، هشت سال گذشته به شدت زیاد شده است. محیط برای فعالیت‌ها و اهداف آنها مناسب است. مردمان فقیر و کارگران هدف این گروه‌ها هستند. سخت نیست که در میان اعضای این گروه‌ها افرادی را بیابیم که در طبقات پایین هستند.» برخی دیگر می‌گویند تاکنون 700 داعشی «توبه» کرده و به کشور خود بازگشته‌اند اما «توبه گرگ» آیا پذیرفتنی است؟ آنها در سوریه آموزش دیده و به نیروهایی کارکشته و حرفه‌ای تبدیل شده‌اند که در سر بزنگاه می‌توانند به سازماندهی نیرو و انجام عملیات بپردازند. عثمان سوزن می‌افزاید: «دولت آنها را تحمل می‌کند. خانواده‌ها شاکی هستند که فرزندان‌شان به این سازمان‌ها ملحق می‌شوند. وقتی به کشور بازمی‌گردند کسی از آنها سوالی نمی‌کند که کجا بوده‌اند. آنها به دلیل نیازهای اقتصادی‌شان سکوت کرده و گزارش نمی‌دهند.» او می‌گوید فقط در آدیامان 300 نفر هوادار داعش آزادانه زندگی می‌کنند. عثمان سوزن معتقد است یک تقابل شدید میان نسل‌هایی وجود دارد که در این شهرهای به سرعت در حال تغییر زندگی می‌کنند. شکاف‌های عمیقی در ارزش‌ها، مذهب، اخلاقیات، باورها و هویت وجود دارد. برخی به داروهای روان‌گردان روی می‌آورند و برخی دیگر به گروه‌هایی مانند داعش می‌پیوندند. گزارش Jane's Intelligence Weekly حاکی از این است که لااقل 3 هزار نفر در ترکیه وجود دارند که پیوندهای «مستقیم» با داعش دارند. مولود چاووش اوغلو، وزیر خارجه ترکیه، هم نگرانی خود را از بازگشت 700 نفر از ترکیه‌ای‌های عضو داعش به کشور بیان کرده است. اکنون داعش ماهیت و موجودیت دولت ترکیه را مورد تهدید قرار داده است. با شبکه‌ها و هسته‌های مخفی که این گروه در ترکیه به‌وجود آورده پر بیراه نیست اگر ترکیه را همچون بشکه باروتی توصیف کنیم که هر لحظه احتمال انفجار آن می‌رود.

 
2- بدمستی‌های اردوغان در موصل و حلب
ترکیه به پشتوانه رابطه قوی با آمریکا، اسرائیل، اروپا و ناتو و زیرساخت‌های اقتصادی، خود را شایسته ایفای نقش مقتدرانه در منطقه می‌بیند. این کشور با عضویت در ناتو پای خود را فراتر از گلیم خود دراز کرده و در قطر و سومالی به دنبال تاسیس پایگاه نظامی است. اگر ترکیه تا پیش از بحرانی شدن رابطه‌اش با روسیه بر سر سرنگونی جنگنده روس و کودتای پس از آن بهشت توریست‌های خارجی بود اما اکنون این کشور در بدترین شرایط امنیتی و در زمره کشورهای «ناامن» قرار گرفته است. پس از کودتای نافرجام اخیر طعم قدرت به مذاق سلطان خوش آمده است. اردوغان خود را وارث سلاطین عثمانی می‌داند و به دنبال کشورگشایی در منطقه است. ترکیه ظاهرا بر این باور است که نظم سایکس- پیکو قرار است به هم بخورد و نظم جدیدی جانشین آن شود. بر همین اساس، مقام‌های ترکیه به فریب دریافت سهم حلب و موصل حاضر شده‌اند حتی سخن از امکان شروع جنگ سوم جهانی به میان آورند. در مارس 2011 وقتی اردوغان به بغداد سفر کرد چنان مورد استقبال مردم و رهبران سیاسی و دینی عراق قرار گرفت که گویی او نخست‌وزیر عراق است که از استانی وارد بغداد شده است. هزاران نفر از مردم عراق جمع شده و پلاکاردهای حاکی از استقبال در دستان مردم در اهتزاز بود. 5 سال بعد یعنی در سال 2016 هیچ نشانی از آن استقبال نیست. این قهرمان سابق اکنون به منفورترین چهره در عراق تبدیل شده است. مقتدی صدر و حامیانش که روزگاری به استقبال از اردوغان رفته بود این روزها فریاد «اشغالگر برو بیرون» در برابر سفارت ترکیه سر می‌دهند. عملیات موصل خوی واقعی اردوغان را نشان داد.

 
اردوغان گفته بود: «مصمم هستیم در عملیات موصل حضور داشته باشیم. اگر نیروهای ائتلاف ترکیه را نمی‌خواهند طرح B را اجرا می‌کنیم. اگر آن را نخواهند طرح C را در دست داریم.» به دنبال آن سخنانی بر زبان آورد که گویی اکنون او در قامت سلطان و کشورش در جامه امپراتوری عثمانی قرار دارد. اردوغان عملیات موصل را عملیاتی فرقه‌گرایانه می‌بیند. بر همین اساس، او معتقد است نیروهای حشد شعبی (شیعی) در موصل حضور دارند. او مدعی است حضور شیعیان در موصل یعنی راه افتادن جوی خون. رئیس‌جمهوری ترکیه بر این باور است که کشورش «ناجی ترکمن‌ها و اهل سنت» است. او با طرح‌های B و C می‌خواهد یا جای پای خود را در موصل سفت کند تا بتواند کردها را مهار کند یا می‌خواهد منطقه حائل را در کنار مرزهای خود برقرار کند تا امکان مانور بیشتری در عراق (و البته در سوریه) داشته باشد. اگر موج گسترده آوارگان وجود داشته باشد، ترکیه می‌تواند به مداخله خود مشروعیت دهد. بحث‌هایی مطرح است مبنی بر اینکه اردوغان می‌خواهد منطقه حائل را تا عمق 10 کیلومتری عراق شکل دهد درست شبیه به همان کاری که از جرابلس تا الرای در سوریه انجام داد. با این حال، ایجاد این منطقه حائل بدون رضایت ایران، عراق، اقلیم کردستان و آمریکا دشوار است. او می‌گوید: «آنچه در سوریه انجام دادیم را در عراق انجام خواهیم داد.»

گویا اردوغان دچار خطای محاسبه شده است. عراق، سوریه نیست. در سوریه اقتدار دولت مرکزی به سختی از دمشق آن‌سوتر می‌رود. در سوریه چند بازیگر منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای حضور دارند. این کشور اکنون به صحنه نزاع و رقابت قدرت‌ها تبدیل شده است. در عراق وضعیت، تفاوتی اساسی با سوریه دارد. اگرچه وزیر دفاع آمریکا اعلام کرد که ترکیه باید در نابودی داعش از موصل نقش داشته باشد؛ اما افزود تصمیم نهایی بر عهده دولت عراق است که دولت عراق هم به شدت با حضور نیروهای ترکیه مخالف است و آنها را در کسوت «اشغالگر» می‌نگرد. برخی کارشناسان به درستی بر این باورند که «از دید آنکارا، سقوط صدام برای ترکیه فاجعه بود. ترکیه در انتقام از تغییر معادلات قدرت در عراق به نفع شیعیان و ایران، سوریه را به آتش کشید. ترکیه با ایجاد داعش و جنگ نیابتی سعی کرد با تجزیه عراق و سوریه اقلیم تحت نفوذ خود را ایجاد کند. تبدیل جنگ نیابتی به جنگ مستقیم مهم‌ترین تحول و تفاوت آشکار سیاست قبل و بعد از کودتای ترکیه در ارتباط با سوریه و عراق است.» ترکیه اکنون سیاست یک بام و دوهوا در پیش گرفته است. از یک‌سو، وزیر خارجه این کشور در فردای کودتا از وزیر خارجه ایران به گرمی استقبال می‌کند و در روزی دیگر در کنار وزیر خارجه عربستان می‌نشیند و جزایر ایرانی را متعلق به امارات می‌داند و به ایران و شیعیان می‌تازد. آیا ترکیه به‌دنبال تجزیه عراق و سوریه است یا بوهایی در این باره استشمام کرده است؟ آیا توازن قدرت را به نفع ایران در حال تغییر می‌بیند؟ آیا مرزهای سایکس – پیکو در حال تغییر است؟ زمان پاسخ ما را خواهد داد//دنیای اقتصاد - محمدحسین باقی/کامران کرمی